Kowalscy muszą wypocząć. Wystawa o Pafawagu i czasie wolnym

Jak na przestrzeni lat zmieniała się relacja pracy do odpoczynku? Kowalscy muszą wypocząć to wystawa o formach spędzania czasu wolnego w okresie socjalizmu. W opowieści o Państwowej Fabryce Wagonów „Pafawag” koncentrujemy się na koncepcie równowagi między pracą a odpoczynkiem. 

Praca to nieodłączny element naszego życia. W wieku produkcyjnym spędzamy w niej codziennie ⅓ czasu. Choć podejście do pracy przekształcało się na przestrzeni lat, to w kwestii materialnej zmieniło się niewiele: pracujemy, by móc się utrzymać. Czym jednak, w odniesieniu do pracy, jest odpoczynek? Jak podchodzono do niego w dobie socjalizmu, kiedy pojęcie wczasów dopiero zaczynało krystalizować się wśród robotniczego społeczeństwa? 

Państwowa Fabryka Wagonów „Pafawag” to jedno z pierwszych uruchomionych po 1945 roku przedsiębiorstw we Wrocławiu. Jako jeden z największych w tym czasie zakładów pracy obarczona była ogromnym ciężarem politycznym. Było to specyficzne „miasto w mieście”, gdzie na ponad stuhektarowym obszarze produkowano tabor kolejowy, a także wprowadzano praktyki humanizacji pracy. Idea ta była bardzo popularna w okresie PRL jako pokłosie postępującego po wojnie procesu uprzemysłowienia. Intensywna industrializacja zaś wpływała na inne dziedziny życia społecznego. Kultura fizyczna, wycieczki, ośrodki wypoczynkowe, domy kultury – oraz związane z nimi formy spędzania wolnego czasu, miały być ekwiwalentem za trud włożony w ciężką pracę. Równolegle rozwijała się charakterystyczna architektura i kultura wizualna ówczesnego Wrocławia, po której ślad już niemalże zaginął. Prezentowane na wystawie pamiątki, pochodzące zazwyczaj z prywatnych zbiorów pracowników, są jednymi z niewielu zachowanych materiałów oddających ducha projektowania w tamtych czasach. W kontekście wystawy stały się podstawą do snucia opowieści o humanizacji pracy i jej wizualnych przejawach.  

Historie wieloletnich pracowników i znalezione w ich szufladach proporce, przypinki, zdjęcia, sportowa koszulka, czapka czy inne materiały reklamowe to zapis codzienności okresu PRL – pewien jego wyimek, który w tym przypadku stał się bazą do stworzenia narracji. Na pierwszy rzut oka nacisk kładziony na projektowy aspekt prezentowanych przedmiotów nie narzuca ich polityczności, choć nie można zapomnieć, że powstały w czasie, kiedy imprezy masowe wyrażały ideologię komunizmu. W tym przypadku mają one jednak jeszcze jeden wymiar – są wyrazem sentymentu do własnej przeszłości. Do wspomnień, a może i nawet złudnej iluzji z czasów młodości. Bo, jak wynika z rozmów z byłymi pracownikami i pracownicami, dla wielu z nich Pafawag był ikoną: miejscem pracy, a także odpoczynku.  

Wystawa Kowalscy muszą wypocząć jest prezentacją znalezionej spuścizny po Pafawagu. Dobór materiałów podyktowany został chęcią pokazania pamiątek związanych z rekreacją i wypoczynkiem. Projektowane zarówno przez profesjonalistów, jak i amatorów, materiały na trwałe wpisały się w historię miasta. Bez nich trudno oddać pełen obraz rekreacji, czasu wolnego i codzienności ludzi związanych z Pafawagiem. Ekspozycja obejmuje wybrane działy tematyczne, takie jak kultura fizyczna, wycieczki zakładowe, imprezy okolicznościowe, ośrodki wypoczynkowe oraz estetyzacja otoczenia w środowisku pracy. Obok projektów anonimowych twórców pokażemy m.in. prace Wacława Szpakowskiego i Ryszarda Więckowskiego.  

Wystawa powstała w oparciu o zainteresowania jej kuratorki – Iwony Kałuży, która od kilku lat bada rolę zakładów przemysłowych w budowaniu społeczności w PRL, a także relacje artystów ze środowiskiem pracy. Zbierając materiał wśród byłych pracowników, lokalnych bibliotek czy wczytując się w archiwalia zlokalizowane w Archiwum Państwowym we Wrocławiu, podjęła próbę zbudowania narracji wokół wypoczynku i jego udziału w procesie humanizacji pracy. Jest to opowieść skonstruowana wokół znalezionych projektów graficznych, fotografii, filmów i rozmów z pracownikami Pafawagu. Wpisuje się również w program ideowy Żyjni i poszukiwania istniejących modeli dla rekreacji w warunkach pracy. Wystawą kontynuujemy zagadnienia związane z tematem regeneracji, podejmowane regularnie w projektach galerii Dizajn BWA Wrocław.  

Iwona Kałuża – historyczka sztuki, badaczka powojennego dizajnu. Pracuje w BWA Wrocław Galerie Sztuki Współczesnej, pełniąc rolę kierowniczki zespołu ds. rozwoju publiczności i widowni. Autorka tekstów o wzornictwie przemysłowym, ze szczególnym uwzględnieniem roli plastyka w przemyśle. Publikuje teksty z zakresu ochrony dziedzictwa materialnego, jak i niematerialnego. Interesują ją takie zagadnienia jak architektura wnętrz, rola zakładów przemysłowych w budowaniu społeczności miejskiej czy budowa środowiska artystycznego w okresie PRL. Uczestniczy w projektach badawczych związanych z kulturą i sztuką na Dolnym Śląsku. W 2017 roku była kuratorką wystawy Mózgi elektronowe. Elwro i jego plastycy. Natomiast w roku 2021/2022 wraz z Fundacją na Rzecz Kultury i Edukacji im. Tymoteusza Karpowicza we Wrocławiu prowadziła projekt Pafawag. 75-lecie i opublikowała artykuł pt. Nowa tożsamość. Przyczynek do badań na przykładzie architektury Państwowej Fabryki Wagonów “Pafawag” we Wrocławiu (wyd. Instytutu Historii Sztuki Uniwersytetu Wrocławskiego, 2022).