Z archiwum Dizajnu #1: Typoaktywizm

Cyfry taborowe składają się z trzech zasadniczych elementów: specjalistycznego kroju, podcienia oraz żółtego koloru. Wyjątkowy wygląd cyfr – wysublimowany kształt i ich dekoracyjna forma – ściśle związane są z tendencjami secesyjnymi, które towarzyszyły powstawaniu komunikacji tramwajowej we Wrocławiu.

Wśród cyfr taborowych stylem secesyjnym wyróżnia się najbardziej wrocławska dwójka. Jej wyjątkowość przypisać można ciekawemu rozwiązaniu formalnemu, mianowicie „zamknięciu” jej górnego elementu konstrukcji. Zabieg nadania jej tej kaligraficznej płynności nie wpływa na czytelność, nie dezorientuje odbiorcy, czego można by się spodziewać przy ewentualnych zmianach w pozostałych dziewięciu cyfrach. Dekoracja wrocławskiej dwójki, przynależna epoce, odwołuje skojarzenia do eksperymentalnych form „dojrzewających” cyfr arabskich w średniowieczu. Nieobecność „zamkniętej” dwójki w późniejszych latach mogła być spowodowana ogarniającym Europę modernizmem.

Typoaktywista 2013 – aktywna jednostka, członek nieformalnego ruchu społecznego, który poprzez działania grupowe dąży do dokonania realnej zmiany w obszarach kultury wizualnej. Członkowie typoaktywizmu skupieni są przede wszystkim na płaszczyznach łączących obraz przestrzeni publicznej z szeroko pojętą typografią.

Numerację taborową we Wrocławiu stosuje się od samego początku funkcjonowania komunikacji tramwajowej. To wyjątkowy przykład kontinuum Breslau-Wrocław. Prezydent wrocławskiej policji w wydanym na wiosnę 1877 roku specjalnym rozporządzeniu dotyczącym prowadzenia ruchu tramwajowego na terenie miasta zobligował spółkę Breslauer Straßen-Eisenbahn-Gesellschaft (BSEG) do numerowania wagonów. Wprowadzona numeracja miała charakter ciągły, co oznacza, że tramwaje otrzymywały kolejny numer bez względu na to, do jakiego typu należał pojazd. Firma BSEG pod koniec XIX stulecia dysponowała 140 wagonami konnymi, nosiły one zatem numery od 1 do 140. Pojazd najstarszy miał numer pierwszy, najmłodszy zaś – ostatni. Do czasów obecnych przetrwały numery taborowe, którymi posługiwano się od lat 50. XX wieku, a które stylistykę czerpały z liternictwa używanego na przełomie XIX i XX stulecia. Zmieniła się jedynie ich forma fizyczna, ponieważ zamiast kalkomanii stosuje się folię samoprzylepną.

W 2013 roku, w galerii Dizajn BWA Wrocław odbyła się seria spotkań, które przybrały formę typograficznego śledztwa. Uczestniczni i uczestnicy grupy typoaktywistów badali historię cyfr wykorzystywanych w numeracji tramwajów i autobusów transportu miejskiego. Zgromadzony materiał wyjściowy poddali digitalizacji, ujednolicili krój poprawiając mankamenty, które wynikały ze zmieniających się technologii powielania. Następnie opracowali instrukcję dla MPK, która jest wzornikiem poprawnego umieszczania cyfr na pojazdach. Działania te – wykonywane pro publico bono, angażujące wrocławską galerię, Miejskie Przedsiębiorstwo Komunikacji oraz przeszło 30 typoaktywistów – miały charakter bezprecedensowy w skali miasta, jeśli nie kraju. W ich efekcie MPK we Wrocławiu wprowadziło odświeżony system przez cyfr, które do dziś zdobią pojazdy taboru. Powstała również publikacja dokumentująca proces i przypominająca historię transportu publicznego we Wrocławiu. 

Wrocławskimi cyframi na autobusach i tramwajach zajęli się wybitni artyści i artystki, projektanci i projektantki, osoby z zajawką: Stanisław Błędniak, Dominika Buck, Sławek Czajkowski, Jacek Dziubiński, Julita Gielzak, Krzysztof Grudziński, Justyna Janowska, Iwona Jarosz, Joanna Kiereś, Maciej Kodzis, Małgorzata Korczak, Angelika Kotlicka, Adam Kowalski, Magdalena Kubica, Damian Langosz, Michał Leonczuk, Maciej Lizak, Katarzyna Mackiewicz, Maria Narewska, Aleksandra Ostapów, Paweł Pawlak, Wojciech Piotrowski, Marcin Pławnicki, Karolina Pospischil, Dawid Rychtyk, Agnieszka Sierzputowska, Olaf Schindler, Piotr Słaby, Jakub Stępień, Izabela Strońska, Maciej Turedzky, Jan Walawender, Karolina Zajączkowska i Kalina Zatorska. Autorami publikacji są Michał Grzegorzek, Marian Misiak, Katarzyna Roj i Tomasz Sielicki.

Typoaktywizm był częścią cyklicznego projektu Noworoczne postanowienia, realizowanego w galerii Dizajn na początku każdego roku kalendarzowego. W 2013 roku tematem działań było projektowanie graficzne i jego etyczny wymiar. Istotny element programu stanowiły warsztaty prowadzone przez Mariana Misiaka pt. „Praktyki detektywistyczne w badaniach kultury wizualnej. Warsztaty poszukiwania wiedzy i przetwarzania informacji o elementach krajobrazu miejskiego”. Wydarzenie to rozpoczęło kilkumiesięczną akcję typoaktywistyczną. 

Celem typoaktywizmu jest budowanie nowych lub podkreślanie już istniejących fenomenów kultury wizualnej. Poprzez krytykę opartą na wiedzy ruch ten nierzadko może blokować złe decyzje władz, urzędników, decydentów. Sam termin nawiązuje do znanych pojęć, takich jak design activism, peace activism lub infoactivism, którychznaczenie zawiera się w oddolnie organizujących się grupach działaczy, w tym przypadku ludzi podnoszących świadomość i sposób postrzegania przestrzeni publicznej jako dobra wspólnego i specyficznego niematerialnego dziedzictwa.

Na każdym tramwaju oraz autobusie znajdują się cztery cyfry inwentarzowe. Są w naszym taborze od zawsze i okazało się, iż zainteresowały grupę osób. Zgłosili się do nas artyści, którzy chcieli je zbadać. Udostępniliśmy im swoje archiwa oraz otworzyliśmy zajezdnie. Najbardziej charakterystyczną cyfrą jest 2, która może zostać symbolem Wrocławia. Na pewno każdy mieszkaniec miasta kojarzy 2 z charakterystycznym okrągłym zamknięciem.

komentowała akcję w 2013 roku Agnieszka Korzeniowska z MPK

Wpis jest pierwszym z serii tekstów Z archiwum Dizajnu, przypominających wybrane momenty i wydarzenia z historii galerii Dizajn BWA Wrocław. Galeria, która obecnie jest zamknięta z powodu remontu, otworzy się ponownie w nowej odsłonie jesienią 2025 roku. Do tego czasu co miesiąc będziemy zapraszać Was w podróż w czasie posiłkując się materiałami z archiwum BWA Wrocław.